Một trong những vấn đề đầy tính nhạy cảm nhưng không kém phần nhức nhối trong văn hóa giáo dục của người Việt, đó là thói quen đả kích, chê bai thay vì khích lệ và xây dựng. Từ cách cha mẹ nói chuyện với con cái đến việc can thiệp vào quyền quyết định của con mà bỏ qua sự tôn trọng cần thiết. Dưới đây là một vài góp nhặt nho nhỏ của tại hạ trong một kho tàng vô tận của người Việt chúng ta về vấn đề này.

Bạo lực ngôn từ

Người Việt mình có những câu nói tưởng chừng như câu cửa miệng, nhưng lại chứa đựng nhiều ý nghĩa tiêu cực. Ví dụ như:

• Tao mà nói tiếng nữa là tao đánh chết mày.
• Mầy còn đi chơi nữa là tao đập què giò
• Đồ ngu như bò, cái gì cũng không biết
• Còn lần nữa là tao cho ra đường ở
• …

Thoạt nghe thì tưởng chừng đó chỉ là những câu nói vu vơ mang tính răn đe, nhưng thực ra chúng ẩn chứa nhiều ý nghĩa tiêu cực. Chẳng những gây áp lực cho người nghe mà còn ảnh hưởng đến tâm lý và tinh thần của con trẻ. Nó gieo rắc đầy nỗi sợ hãi, bất an và tự ti. Dần đà những đứa trẻ vốn ngây thơ, trong sáng, trở nên nản chí, tìm mọi cách để trốn tránh sự đe dọa, áp lực từ những lời lẽ đó.

Ngày qua ngày, những lời lẽ nặng nề cứ dồn ép vào đầu chúng chẳng khác nào việc dồn ép một con vật vào một góc tường, chẳng khác nào việc tra tấn tinh thần một tù nhân. Để rồi sẽ có lúc nó sẽ phản kháng, nó sẽ chống đối, nó sẽ trở nên hung dữ.

Trẻ con nếu không được giáo dục bằng tình thương, bằng lời nói ôn hòa, chúng sẽ trở nên khó chịu, nóng nảy, dễ cáu kỉnh. Khi gặp phải khó khăn, thách thức chúng sẽ không biết cách xử lý, không biết cách giải quyết vấn đề, không biết cách thể hiện cảm xúc của mình.

Tôi lại rất thích cách người Mỹ giáo dục con cái. Họ thường “make a deal” với chúng, đưa ra những thỏa thuận, những quy tắc rõ ràng, minh bạch. Những thỏa thuận luôn là giải pháp tốt nhất cho cả hai bên. Ví dụ:

• If you finish your homework, you can play video games for 30 minutes. (Nếu con làm xong bài tập, mẹ sẽ cho con chơi game trong 30 phút.)
• If you clean your room, you can have ice cream for dessert. (Nếu con dọn phòng, mẹ sẽ cho con ăn kem.)
• You should be home by 10 p.m. If you’re not, you’ll lose your phone for a week. (Con phải về nhà trước 10 giờ. Nếu không, con sẽ bị giữ điện thoại trong một tuần.)

Không ai trong chúng ta muốn giẫm đạp lên uy tín của mình cả, không ai muốn bị đánh mất lòng tự trọng. Trẻ con cũng vậy, họ sẽ chấp nhận các thỏa thuận để đạt được mục tiêu của mình.

So sánh sai trật​

Không có số liệu cụ thể nhưng tại hạ dám chắc rằng hầu hết trong những gia đình người Việt đều có thói quen so sánh con cái với người khác. Thậm chí cả những thành viên trong gia đình cũng bị đem ra so sánh một cách vô tội vạ.

Còn nhớ thuở nhỏ người lớn hay so sánh tại hạ với ai đó trong xóm cho rằng tại hạ chẳng bằng “cái móng chân” của người ta. Mặc nhiên đó sẽ là tấm gương mà tại hạ phải học hỏi, nhưng thực ra nó chỉ là một cách để họ thể hiện sự khinh bỉ, miệt thị.

Không biết người được so sánh cảm thấy thế nào, có thấy vui không nhưng chắc chắn một điều là họ không nghe thấy được những lời so sánh đó, trái lại phía mình tại hạ lại thấy ghét họ hơn. Chả hiểu sao tự dưng họ thành cái gai trong mắt mình, dần dần nó hình thành trong tâm trí mình một cách không tự chủ của sự thù hận, sự căm ghét với người khác cho dù đó chỉ là những suy nghĩ thoáng qua. Thật đáng sợ!.

Sau này khi lớn lên, hiểu chuyện tại hạ cực lực phản đối cách giáo dục sai trật này. Có lần có người trong gia đình lại so sánh hai đứa cháu trong nhà: “Con không bằng một góc chị con hồi nhỏ, hồi bằng con chị con giỏi lắm”.

Trời ơi! tại sao chúng ta phải chia rẽ chị em chúng nó như vậy, ngoài việc chẳng lợi ích gì với những câu nói kiểu đó thì nó còn làm cho bọn trẻ bực bội nhau, chúng nó sẽ không còn tình thương, sự đồng lòng với nhau nữa.

Hãy khéo léo so sánh, dẫn dắt, chỉ đẫn, khích lệ, động viên chúng bằng những lời nói đại loại như:

• When your sister was your age, I wonder if she could do this? Maybe she could, why don’t you give it a try?. (Hồi lúc chị con bằng con không biết chị có làm được điều này không ta? Có lẽ được, hay con thử xem.)
• Your sister was not very smart when she was young, she also had to learn slowly. (Chị con hồi nhỏ cũng không biết nhiều đâu, chị con cũng phải học từ từ mà lên.)

Tự hào thái quá​

Người Việt ta có thói quen tự hào thái quá, tự cho con mình là người giỏi nhất, là người xuất sắc nhất. Điều này càng thấy rõ trong xã hội Mỹ, nơi mà trẻ con gốc Á vẫn được dạy theo thói quen vùi đầu học lấy học để nhằm chứng tỏ mình giỏi nhất. Mà đúng là các em giỏi thật, kỳ thi nào cũng toàn điểm A, học bang nào cũng đứng đầu tiểu bang mà không biết rằng mình đang mắc phải một sai lầm lớn, đó là các em không biết cách thất bại. Điều này thấy rõ hơn sau này khi các em ra ngoài xã hội, các em sẽ không biết cách giải quyết vấn đề, và bị tụt dần lại phía sau trong một xã hội cạnh tranh khốc liệt như Mỹ.

Phụ huynh Việt chúng ta lại thiếu đi sự khiêm tốn cần có, họ tự hào về con mình, khoe khoang với người khác về thành tích của con mình, thậm chí có người còn tổ chức tiệc mừng cho con mình khi con đạt được một thành tích nào đó. Tung hô con cái, đặt kỳ vọng quá cao vào con mà không tôn trọng sự lựa chọn của con, không tôn trọng sự khác biệt của con. Lâu dần họ tự đưa ra những quyết định cho con mà không hỏi ý kiến của con, họ tự cho rằng mình là người giỏi nhất, mình biết hơn con mình. Đây là một trong những sai lầm về cách giáo dục trong hầu hết các gia đình người Việt.

Chắc tại hạ cũng không cần phải nói quá nhiều về vấn đề này, vì đã nói rất chi tiết trong loạt bài “Những ngộ nhận của người Việt ở Mỹ” rồi. Cũng không phủ nhận rằng người Việt có nhiều tài năng và đóng góp cho xã hội Mỹ. Nhưng tại hạ tin rằng chúng ta cần khiêm tốn và thực tế hơn về khả năng của mình. Chúng ta không thể tự mãn và tự phụ về bản thân mình, mà phải học hỏi và tôn trọng người khác.

Người Mỹ thì lại khác, họ không đặt mục tiêu cao quá cho con cái, họ sẽ cảm thấy hạnh phúc nếu con cái họ hạnh phúc, cho dù con cái họ chọn những nghề có phần vất vả, lem luốc… Họ thích tạo không gian cho con cái phát triển, họ tôn trọng quyền tự do cá nhân hơn chúng ta rất nhiều. Trong văn hoá của họ không có chuyện “Tao lớn, tao nói gì cũng đúng”. Chính vì vậy mà xã hội họ mới phát triển mạnh mẽ như vậy.

Khích lệ sai trật​

Ta lại thường có xu hướng sử dụng những lời lẽ mang tính đả kích, chê bai, thậm chí là miệt thị như một thói quen khó bỏ.

Thật vậy! Thay vì khích lệ, động viên, ta lại chọn cách vùi dập người khác bằng những lời lẽ nặng nề, ví dụ như: “Mày học dốt thế này, sau này chỉ có nước đi bán vé số”. Câu nói này không chỉ thể hiện sự chê bai năng lực của con trẻ mà còn ẩn chứa thái độ khinh miệt đối với những người lao động chân chính.

Chúng ta lấy cái quyền gì để khi dễ công việc “bán vé số” của người khác? Hay chúng ta đang rót vào đầu con cái mình một chất độc hại, một chất độc hại mà chúng ta không thể biết được hậu quả của nó. Chất độc ấy cho phép con mình coi thường người khác, cho phép chúng được tự mãn không cần phải tôn trọng người khác. Rồi chúng ta lại hy vọng chúng ta dạy nó nên người, thật mâu thuẫn.

Đạp xích lô, bán vé số… gần như là một phép “so sánh” không thể thiếu trong hầu hết gia đình người Việt. Thật đau lòng!

Không phải ai sanh ra cũng may mắn có được sự chỉnh chu về hình thể, sự thông suốt về đầu óc như chúng ta, nhưng nếu chúng ta còn có những suy nghĩ như vậy thì thật tình mà nói chúng ta vẫn là những người dị tật về lương tri, méo mó về nhân cách lắm lắm.

Giáo dục vũ lực

Lại nói về hành động, có câu “Thương cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi” chỉ bấy nhiêu thôi cũng đủ thấy thể hiện sự khắc nghiệt, bạo lực trong suy nghĩ về cách giáo dục đến từ những người lớn nó trầm trọng đến mức nào.

Có những câu ca dao, những câu chuyện mà không ít những nhà tri thức đã lên tiếng phê phán, chỉ trích vì chúng mang tính bạo lực, không còn phù hợp với thời đại hiện nay. Nhưng không hiểu sao người ta vẫn cứ giữ những thói quen đó, vẫn cứ truyền lại cho thế hệ sau mà không hề thấy ngượng ngùng.

Chuyện mà phụ huynh dùng đòn roi, đánh đập con cái mình không phải là chuyện hiếm gặp. Nó như là một nền nếp văn hóa, một thói quen không thể bỏ được… Có những người hết đánh con cháu hết sức tuỳ tiện, họ sẽ tát trong khi đút cơm vì trẻ con ăn chậm, họ sẽ đánh nếu đứa nhỏ không nghe lời, học kém… Có người còn “hạ nhục” con cái bằng cách bêu xấu trước mặt người khác.

Thời chúng tôi đi học cũng thường xuyên bị thầy cô đánh, có ông nhéo tai, có bà đánh bằng cả sự khinh bỉ, thù hận trong ánh mắt. Thói quen giáo dục tiêu cực này có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân, trong đó có thể kể đến:

• Văn hóa phong kiến: Tư tưởng “quân-thần”, “chủ-tớ” ăn sâu vào tiềm thức, khiến ta dễ dàng áp đặt suy nghĩ và đánh cai trị lên người khác.
• Sự thiếu kiến thức: Nhiều người không biết cách giáo dục hiệu quả, dẫn đến việc sử dụng những biện pháp vũ lực để giải quyết vấn đề.
• Sự thiếu kiên nhẫn: Một số người không kiên nhẫn, không chịu đợi đến lúc con cái tự hiểu, tự nhận ra lỗi lầm của mình, mà muốn giải quyết vấn đề ngay lập tức bằng cách đánh đập, chửi rủa.
• Áp lực kinh tế: Một số người sống trong hoàn cảnh khó khăn, áp lực từ công việc, cuộc sống khiến họ dễ cáu kỉnh, dễ tức giận, dễ đánh đập con cái.

Trái ngược với điều này, văn hóa phương Tây, đặc biệt là văn hóa Mỹ, lại đề cao sự khích lệ và động viên. Họ thường sử dụng những câu nói như “It’s okay, you can do it better next time” để giúp người khác tự tin và cố gắng hơn. Mặt khác, họ có nhiều chính sách hỗ trợ cho người nghèo, người lao động, giúp họ giảm bớt áp lực, tạo điều kiện cho họ giáo dục con cái một cách tốt nhất. Các bậc cha mẹ thường tham gia các khóa học giáo dục con cái, họ đọc sách, tìm hiểu về tâm lý trẻ con… từ đó họ biết cách giáo dục con cái một cách hiệu quả nhất.

Thí nghiệm Wendell Johnson

1939 có một thí nghiệm gây tranh cãi là thí nghiệm Wendell Johnson, còn được biết đến với tên gọi “Thí nghiệm Quái vật” (Monster Study), trong thí nghiệm này họ sử dụng 2 nhóm trẻ:

• Ở nhóm thứ nhất, các bé được tập nói và khuyến khích.
• Nhóm thứ hai, sẽ bị chỉ trích, chửi rủa và khinh miệt.

Kết quả: những đứa trẻ trong nhóm 2 lớn lên trong nỗi sợ hãi, hình thành những khiếm khuyết về giọng nói và phát âm. Từ những đứa trẻ được phát triển bình thường, thí nghiệm gây khuyết tật cho chúng suốt phần đời còn lại.

Kết luận

Rõ ràng sự khác biệt lớn nhất giữa cách giáo dục của người Việt và người Mỹ chính là “Giáo dục đả kích” và “Giáo dục khích lệ”. Văn hóa giáo dục tiêu cực không chỉ gây tổn thương cho cá nhân mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển của xã hội. Nó tạo ra một môi trường thiếu tin tưởng, thiếu hợp tác, và làm thui chột những tài năng tiềm ẩn.

Thay đổi văn hóa giáo dục là một quá trình dài hơi, đòi hỏi sự nỗ lực của mỗi cá nhân và toàn xã hội. Chỉ khi chúng ta học được cách tôn trọng và khích lệ lẫn nhau, chúng ta mới có thể xây dựng một môi trường sống tốt đẹp hơn cho chính mình và cho thế hệ tương lai.

Có lẽ sẽ còn lâu lắm người Việt mình mới có thể thay đổi để tạo ra một môi trường tốt hơn cho con cháu mình như người Mỹ nhưng ít ra chúng ta cũng phải bắt đầu từ đâu đó.