Lời đầu trong ca khúc Kiếp Đam Mê của ca-nhạc sĩ Duy Quang, có câu:

“Tôi xin người cứ gian dối,
cho tôi tưởng người vẫn yêu tôi,
cho tôi còn được thấy đời vui,
khi cơn mưa mùa đông đang đến”

Câu hát ấy dường như chạm đến một tâm lý sâu thẳm của con người – thà sống trong sự ảo tưởng ngọt ngào còn hơn đối mặt với sự thật phũ phàng. Đâu đó cũng chính là tâm trạng chung của nhiều người Việt ở Mỹ.

Trong những buổi Trà dư tửu hậu, nhiều người Việt tại Mỹ thường kể nhau nghe về cuộc sống của mình trong quá khứ. Có người sống vui, có người từng có công việc “nhàn hạ” lại lương cao, mẫu số chung của họ thường là luôn có một quá khứ “huy hoàng” khó ai sánh kịp và cuộc sống chật vật hiện tại chỉ là chuyện “bất khả kháng”.

Có vị hay huyên thuyên về những ngôi nhà to như biệt thự hay những chiếc xe sang trọng thuộc hàng hiếm của họ trong quá khứ, rồi đến những công việc thuộc hàng cấp cao trong xã hội mà ít có người vươn tới nổi. Tất cả những câu chuyện này nghe có vẻ hấp dẫn, nhưng thực tế thì chúng chưa bao giờ tồn tại.

Những câu chuyện thường nhật

Có những câu chuyện nghe mà “ngộ” đến khó tin, nhưng chúng lại diễn ra hàng ngày, ở bất cứ nơi đâu có cộng đồng người Việt.

• Ông sĩ quan 10 tuổi: Gặp một ông cụ trạc tuổi 60, ngày nào cũng thấy bận đồ rằn ri, áo mũ chỉnh tề như một quân nhân. Lang thang ở các khu chợ người Việt và luôn miệng khoe rằng mình là sĩ quan chế độ cũ, làm đến chức tá. Nghe qua thì thấy có vẻ “ngầu”, nhưng thử tính sơ qua: từ năm 1975 đến nay đã gần 50 năm, vậy ông ấy phải làm chức tá từ năm… 10 tuổi và bộ đồ quân nhân ấy dù trãi qua nửa thế kỷ vẫn còn mới coong?. Một câu chuyện phi lý, nhưng vẫn được kể đi kể lại như một chân lý.
• Tỷ phú Goodwill: Cũng có ông lại thường khoe có bạc triệu trong tài khoản, nhưng khi đến thăm nhà thì lại thấy toàn đồ đạc cũ, nhặt nhạnh từ các cửa hàng Goodwill. Mọi thứ lộn xộn, không có gì “hài hòa” hay sang trọng. Nếu không muốn nói làm nhếch nhác.
• Triệu phú ổ chuột: Lại có một bà hay nói về thu nhập “khủng” của mình, nhưng lại sống trong một khu dân cư lộn xộn, nhà cửa xập xệ, điện không dám xài, heat không dám mở – Ở Mỹ, giá nhà thường phản ánh thu nhập. Cuộc sống của mỗi người là “tiền nào của nấy,” không thể che giấu hay phóng đại được.

Và còn rất nhiều những mẩu chuyện “phi lý” tương tự như thế, nhưng vẫn được người ta nhan nhản “trải lòng” mỗi khi có dịp…

Thậm chí, nếu chịu khó ngồi hỏi han những vị cao niên trong viện dưỡng lão, quý vị sẽ thấy không ai trong số họ là người bình thường cả. Nếu không là ông to bà lớn, thì cũng là đại phú hào ở đâu đó. Kỳ lạ là những con người từng “vinh hiển” như vậy, đến cuối đời lại sống một cuộc sống lặng lẽ, thiếu thốn trăm bề.

Thói “nổ” này không phải tự nhiên mà có, nó là một căn bệnh “mạn tính” hình thành từ lâu và lây lan trong cả một cộng đồng. Nguyên nhân sâu xa đến từ chính những câu chuyện “phóng đại” của người Việt khi về nước. Những chuyến về thăm quê với trang phục bảnh bao, những món quà đắt tiền và những câu chuyện “đổi đời” đã dần hình thành trong tâm thức của người Việt một niềm tin sai lầm.

Họ tin rằng cứ hễ ai sang Mỹ là đều thành công, đều giàu có. Rằng bên Mỹ, tiền bạc cứ ngập tràn ngoài phố, tha hồ mà lượm. Chính vì thế, họ không chấp nhận việc “Việt kiều” than thở hay kể về những khó khăn, vất vả mà họ phải trải qua. Họ cho rằng đó là những điều không có thật. Lâu dần, chính những áp lực vô hình này đã đẩy nhiều người Việt ở Mỹ vào một vòng xoáy: phải “nổ” để đáp ứng sự kỳ vọng từ quê nhà, để không bị “mất mặt” hay bị nhìn với ánh mắt thương hại.

Sự mâu thuẫn

Người Việt hay “nổ” ở Mỹ thường tồn tại một mâu thuẫn bất tử, khi họ bị giằng xé giữa hai thế giới, hai cộng đồng: một bên là gia đình, bạn bè ở quê nhà, và bên kia là những người đồng hương đang sống trên đất Mỹ.

Với người thân và bạn bè ở Việt Nam: họ có xu hướng xây dựng một “vỏ bọc hoàn hảo”. Họ muốn chứng minh rằng mọi nỗ lực và hy sinh nơi xứ người là hoàn toàn xứng đáng. Vì thế, họ sẵn sàng che giấu những khía cạnh không mấy tốt đẹp của cuộc sống. Những căn hộ chật chội, ọp ẹp được giấu kín. Những mối quan hệ gần gũi, những khó khăn thường nhật trong công việc, hay thậm chí cả những lần thất bại đều không được nhắc đến. Họ còn bịa ra những câu chuyện về việc đi công tác xa hay cuộc sống bận rộn để che lấp thực tế không mấy hào nhoáng. Tất cả những điều đó chỉ nhằm mục đích duy nhất: để trấn an người thân ở quê nhà, và để bản thân không bị mất mặt.

Ngược lại, khi đối diện với cộng đồng người Việt tại Mỹ, họ lại có xu hướng tạo dựng một “quá khứ huy hoàng” để tâng bốc bản thân. Họ tự cho mình là người đã từng có vị trí cao, nắm giữ những vai trò quan trọng trong các tập đoàn lớn hay các dự án đình đám ở Việt Nam. Những câu chuyện về “tiền bạc triệu” hay “quyền lực” thường được thổi phồng nhằm chứng minh bản thân không phải là người bình thường, không phải là “dân lao động” chân tay như nhiều người khác. Họ tự cho mình là người quan trọng và người Mỹ cần họ thì họ mới đến đây.

Mục đích của việc này là để có được sự nể trọng, khẳng định vị thế trong cộng đồng mới, và đôi khi là để che giấu sự thiếu tự tin hay những khó khăn thực tại.

Vì đâu nên nỗi?

Để lý giải cho “tình trạng” chung này thì phải tìm đến căn nguyên gốc rễ trong văn hóa Việt: đó là đề cao sự thành công và áp lực xã hội đã khiến phần lớn người Việt khó thoát khỏi vòng xoáy “nổ” để được cảm thấy tự tin hơn, an ủi hơn:

• Văn hóa đề cao hình ảnh và sự thành công: Trong văn hóa Việt Nam, “sĩ diện” và “lòng tự trọng” đóng vai trò quan trọng. Việc khoe khoang thường là cách để một người khẳng định vị thế xã hội, chứng minh sự thành công và nhận được sự ngưỡng mộ từ người khác.
• Áp lực xã hội: Áp lực từ gia đình và xã hội cũng là một yếu tố. Khi một người Việt đi ra nước ngoài, thường có một kỳ vọng ngầm rằng họ sẽ “đổi đời” và trở nên giàu có. Việc khoe khoang đôi khi là cách để đáp ứng những kỳ vọng này, tránh những câu hỏi khó xử hoặc sự thương hại từ quê nhà.

Đối với nhiều người Việt sống ở Mỹ hoặc các quốc gia phát triển khác, việc khoe khoang về quá khứ là cách để chứng minh rằng những khó khăn, vất vả mà họ đang gặp phải chỉ là sự “bất hạnh” của thời cuộc. Xui xẻo thôi.

Căn bệnh trầm kha

Cứ “nổ” quen dần, ta sẽ bị cuốn vào vòng xoáy của những lời nói dối lúc nào không hay. Ban đầu chỉ là phóng đại một chút, rồi dần dần, việc tạo ra những câu chuyện không có thật trở thành thói quen, thành một chiến lược giao tiếp, một bệnh lý trầm kha.

Từ đó, chúng ta phải liên tục dựng lên những lời nói dối khác để che đậy cho cái “vỏ bọc” hào nhoáng đó. Cuộc sống vì thế mà trở nên mệt mỏi và phiền phức, vì ta luôn phải sống trong lo sợ bị phát hiện. Thay vì sống thật với chính mình, ta lại chọn cách tự nhốt mình vào một chiếc lồng do chính mình tạo ra.

Góc nhìn chuyên môn

Các nhà tâm lý học và xã hội học thường xem đây là một loại tâm lý học văn hóa. Hành vi khoe khoang như một cơ chế phòng vệ tâm lý hoặc một cách để xây dựng cảm giác tự tôn.

Nó cũng có thể được xem là một biểu hiện của “nỗi sợ bị bỏ lại phía sau” (Fear of Missing Out: FOMO) hoặc nhu cầu được công nhận. Một số chuyên gia còn cho rằng hành vi này liên quan đến tâm lý “đền bù”, tức là một người có thể khoe khoang về những gì họ có để bù đắp cho những thiếu sót hoặc khó khăn mà họ đã và đang trải qua.

Hãy nhìn nhận thực tế

Hãy sống thật và kể chuyện thật. Nếu không may chúng ta đang phải làm những công việc tay chân, hãy kể về nó một cách chân thực. Cuộc sống ở Mỹ không chỉ toàn màu hồng, và những câu chuyện “nghèo khó” cũng có giá trị riêng của nó.

Thứ nhất, nó giúp quý vị và người thân có cái nhìn đúng đắn về cuộc sống ở Mỹ. Khi quý vị “nổ,” người thân ở Việt Nam có thể nghĩ rằng cuộc sống ở Mỹ rất dễ dàng, và họ có thể đặt những kỳ vọng không thực tế vào quý vị. Điều này có thể gây áp lực cho quý vị và tạo ra những hiểu lầm không đáng có.

Thứ hai, nó giúp quý vị được tôn trọng hơn. Sự chân thành luôn là yếu tố quan trọng để xây dựng mối quan hệ tốt đẹp. Khi quý vị kể những câu chuyện thật về cuộc sống của mình, quý vị sẽ được người khác tôn trọng hơn. Họ sẽ hiểu được những nỗ lực và sự hy sinh của quý vị, và họ sẽ trân trọng quý vị hơn.

Thứ ba, nó giúp quý vị tìm được sự đồng cảm. Khi quý vị chia sẻ những khó khăn, quý vị sẽ tìm được sự đồng cảm từ những người khác. Họ có thể đã từng trải qua những điều tương tự, và họ có thể cho quý vị những lời khuyên hữu ích hoặc chỉ đơn giản là lắng nghe và động viên quý vị.

Kết

Dù biết rằng “lời thật thì mất lòng,” nhưng đôi khi, sự thật lại cần được nói ra để mọi người cùng nhìn nhận. Đó là một thực tế “ăn mặn nói ngay” hơn là “ăn chay nói dối”.

Việc nhìn nhận thực tế và chấp nhận vị trí “bèo” trong một xã hội mới mà can đảm gạt bỏ mọi “huy hoàng” của quá khứ thể hiện sự trưởng thành của mình trong một xã hội văn minh.

Đó không phải là sự thua cuộc, không phải sự hèn nhát mà là một bước đi can đảm để xây dựng lại từ đầu. Khi chấp nhận thực tế, chúng ta sẽ có cơ hội học hỏi, phát triển và vươn lên một cách bền vững. Là bản lĩnh của một người dám đối mặt và chinh phục những thử thách của cuộc sống.

Có lẽ, đã qua rồi cái thời người Việt xa xứ chúng ta ngân nga giai điệu “Một chút quà cho quê hương” của nhạc sĩ Việt Dzũng. Sứ mệnh của bản nhạc ấy, dẫu vẫn còn ý nghĩa, nhưng dường như không còn phù hợp với thực tại.

Cuộc sống nơi đất khách giờ đây không còn là những chuyến về thăm quê với quà cáp, mà là một hành trình dài của sự đối mặt và chấp nhận. Đã đến lúc, thay vì dùng những câu chuyện “vinh quang” của quá khứ để làm quà tặng cho người thân, chúng ta hãy can đảm kể những câu chuyện thật về cuộc sống hiện tại của mình – “Làm việc 3 ca – Sớm hôm tất tả”

Bộc bạch về những khó khăn, về những công việc tay chân, không phải là sự chối bỏ, mà là một sự chấp nhận. Nó cho thấy chúng ta đã dũng cảm sống thật với chính mình, và đã vượt qua được cái rào cản hoài niệm về quá khứ để xây dựng một tương lai vững chãi cho mình và người thân.